در آخرین سفری که محمد اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان هفته گذشته به شهر هرات داشت، فرصتی پیش آمد تا اعضای «انجمن ادبی هرات» که قدیمی‌ترین انجمن ادبی در افغانستان است، با رئیس‌جمهور دیدار کنند. در این دیدار، رئیس و اعضای انجمن ادبی، از مشکلات خود که بیشتر حول محور نبود امکانات مادی برای این انجمن بود، سخن گفتند. رئیس‌جمهور نیز در صحبت‌های خود بر حمایت از انجمن تاکید کرد؛ اما در واقعیت نمی‌توان به وعده‌های رئیس‌جمهور زیاد اعتماد داشت؛ در عمر ۱۰۰ ساله این انجمن، هر حکمرانی این وعده‌ها را داده ولی به مصداق شعر معروف «هزار وعده خوبان یکی وفا نکند»، این وعده‌ها هیچ گاه عملی نشده‌اند.
داستان تاسیس انجمن ادبی هرات هم قصه بی‌التفاتی حاکمان به این نهاد ادبی غرب افغانستان است. ۲۳ آذرماه سال ۱۳۰۹ شمسی، تعدادی از فرهنگیان هرات، انجمن ادبی هرات را تاسیس کردند، اما دولت مرکزی تا یک سال از به رسمیت شناختن این نهاد سر باز زد؛ تا این که دقیقا در ۲۳ آذرماه سال ۱۳۱۰، انجمن ادبی کابل تاسیس شد. آن زمان بود که این نهاد ادبی هم رسمیت یافت باشد که نتواند قدمت خود را برای ادیبان پایتخت‌نشین، به رخ بکشد.
انجمن ادبی هرات از همان زمان تاسیس، نهادی غیرانتفاعی بود و هیچ منبع درآمدی نداشت. به همین دلیل هم، همواره به کمک دولت وابسته بود. این مسئله باعث شد تا این نهاد ادبی افغانستان، فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کند. بین سال‌های ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۷ خورشیدی، درهای انجمن ادبی هرات، کاملا بسته شد و هیچ فعالیتی نداشت. در فاصله سال‌های میان ۱۳۲۷ تا ۱۳۵۷ نیز این نهاد گاه می‌درخشید و اسمی از آن در میان بود، اما فعالیت محسوسی نداشت. از سال ۱۳۵۷ هم بار دیگر انجمن ادبی هرات از فعالیت باز ماند و بسته شد؛ تا این که پس از پیروزی مجاهدین، با حمایت اسماعیل‌خان که از فرماندهان مقتدر جهادی بود و غرب افغانستان را به صورت یکپارچه در کنترل داشت، انجمن ادبی دوباره فعال شد و اسماعیل‌خان نیز به‌عنوان رئیس افتخاری انجمن ادبی برگزیده شد. با تسلط طالبان بر هرات و بقیه نقاط افغانستان، انجمن برای مدتی از فعالیت باز ماند ولی دوباره فعال شد و تا امروز فعالیت خود را هرچند نه چندان تاثیرگذار، ادامه می‌دهد.
طلوع انجمن در میانه ظلمت سلطه طالبان
یکی دو سال پس از سلطه طالبان بر هرات، شخصی به نام مفتی لطیف‌الله حکیمی، رئیس اداره اطلاعات و فرهنگ هرات شد. او که قریحه شاعری و طبع نویسندگی داشت، هیئت رهبری انجمن ادبی را دوباره فراخواند و آن را فعال کرد. اداره اطلاعات و فرهنگ هرات برای سراپا نگه‌داشتن انجمن کمک‌هایی به آن اختصاص می‌داد. همین روزنه کوچک کافی بود تا فضا برای بالندگی نسلی از شاعران و نویسندگان جدید در هرات تقویت شود و شاعران و داستان‌نویسانی پا به عرصه گذارند که تا امروز در عرصه ادبیات افغانستان، نامی آشنا هستند. سعید حقیقی و احمد ضیا رفعت، از شاعران نسل جوان افغانستان، روسای انجمن ادبی در دوران طالبان بودند. آنان توانستند نسلی نو‌اندیش و تازه‌نگر در حوزه ادبیات را در انجمن ادبی گرد هم بیاورند و برنامه‌های منظمی برای نقد تراوش‌های ادبی این نسل اجرا کنند. آوازه شاعران و داستان‌نویسان این دوره حتی به بیرون از جغرافیای هرات و افغانستان هم گسترش یافت و حوزه‌های ادبی ایران نیز این نام‌ها را در یاد سپردند.
اعضای انجمن ادبی هرات، یک کارگاه مخفی با پوشش نام کارگاه سوزن‌دوزی «سوزن طلایی» به وجود آوردند که آنجا به دختران جوان، اصول داستان‌نویسی را آموزش می‌دادند. از میان دختران آن کارگاه، نام‌هایی چون حمیرا قادری، خالده خرسند و شیما قاضی‌زاده، در گستره ادبیات فارسی، پرآوازه شدند.
پس از سقوط طالبان هم فعالیت انجمن ادبی هرات همچنان ادامه پیدا کرد. نسل جوان و متعهدی شکل گرفته بود که فعالیت‌های انجمن را مدیریت می‌کرد؛ تا جایی که انجمن، برنامه ادبی خود را هر هفته در تلویزیون ملی (بخش هرات) پخش می‌کرد اما دوره رونق انجمن ادبی به این صورت، دیری نپایید. فاصله و تفاوت فکری نسل گذشته که رهبری انجمن را بر عهده داشتند و جوان‌ترهایی که کانون جوانان انجمن را ساختند و در کل اداره انجمن را نیز در دست داشتند، باعث شد تا بخشی از این جوانان، از انجمن جدا شوند. این گروه جدا شده، «خانه ادبیات جوان» را تشکیل دادند و در طول یکی دوسال فعالیت، ده‌ها جلد کتاب از آثار شاعران و داستان‌نویس‌های عضو خانه ادبیات جوان را با هزینه شخصی خود به نشر سپردند.
با این حال خانه ادبیات جوان هم زیاد دوام نیاورد و نسل ادبیاتی جوان، به سوی حوزه قدرت کشیده شدند و هر کدام نام و مقامی در دولت برای خود فراهم کردند و انجمن ادبی هرات، دوباره به‌عنوان تنها مرجع رسمی حوزه ادبیات در هرات باقی ماند. البته در سال‌های بعد چندین انجمن و نهاد ادبی دیگر هم در هرات عرض اندام کردند؛ مانند انجمن ادبی فدایی، انجمن ادبی مهتاب و نهادهای خرد و بزرگ دیگر.
چهارشنبه‌ها که میراث حضور نسل توانمند نویسنده در اوایل دهه ۸۰ شمسی بود، هنوز هم از زنده بودن انجمن ادبی خبر می‌دهد. در این روز جلسات نقد ادبی در انجمن برگزار می‌شود و اغلب شاعران در این جلسه حضور دارند. پنجشنبه‌ها هم جسته‌گریخته، جلسه نقد شعر بیدل برگزار می‌شود و اگر شخصی کمکی فراهم کند، شاید شب‌شعری هم برگزار شود.
انجمن ادبی هرات در فضای ادبی افغانستان، نامی ارزشمند است اما این که کاری ارزشمند در حوزه ادبیات فارسی کرده باشد، کمی جای تامل دارد.
